Trstenik je gradsko naselje u Srbiji u opštini Trstenik u Rasinskom okrugu. Smešten je na reci Zapadnoj Moravi. Prema popisu iz 2011. bilo je 15.282 stanovnika.
Trstenik se nalazi na 43° 37′ i 21° IGD, oko 205 kilometara južno od Beograda, 115 km od Niša, 74 km od Kragujevca i 60 km od Čačka. Nadmorska visina Trstenika je 171,4 metara, a najviši vrhovi u ovoj oblasti su Samar (922 m), najviša tačka Gledićkih planina, Mali vrh (922 m), Pogled (736 m) i Čikar (736 m). Kroz Trstenik protiče Zapadna Morava.
Kroz Trstenik prolazi magistralni put Pojate–Kraljevo. Kroz Trstenik prolazi železnička pruga Stalać–Požega.
Ovde se nalaze Zapis hrast kod crkve (Trstenik) i Zapis hrast na trgu (Trstenik).
U okolini Trstenika, dosad nisu pronađeni ostaci iz kamenog doba, ali su otkrivena nekoliko nalazišta iz perioda neolita.
Najznačajnija nalazišta se nalaze u selu Poljni na padinama Blagotina(6. milenijum pre nove ere) i u selu Stragari, u polju kraj Riljačke reke(5. milenijum pre nove ere). Iskopavanja na arheološkom nalazištu Blagotin pokazala su da je ovo mesto bilo naseljeno još za vreme ranog neolita(7. milenijum pre nove ere), a da se naselje uspelo održati tokom neolita, bronzanog doba i gvozdenog doba. Iskopavanja su otkrila 7 poluzemunica koje su građene oko centralnog trga, gde se pretpostavlja da se nalazilo svetište po mnogim pronađenim kultnim predmetima. U centru su pronađene dve figure velikih dimenzija (30 cm) za koje se pretpostavlja da predstavljaju boginju zemlje i plodnosti, to je izuzetan pronalazak jer je izuzetno retko da se na istom mestu nađu dve figure boginja većih dimenzija.
Stanovništvo se bavilo stočarstvom i zemljoradnjom o čemu svedoče pronađene kosti životinja, posude za čuvanje žitarica, keramički modeli, a pronađena je i pšenica u svetilištu.
Blagotin je ostao nastanjen i u kasnijim periodima (o čemu svedoče pronađeni antički novac i srednjovekovne keramike), ali je nije imao značaj kao naselje iz neolitskog doba.
Na ulazu u selo Stragare nalazi se arheološko neolitsko nalazište Šljivik. Na osnovu otkrivenih kamenih i keramičkih tegova može se zaključiti da je ribolov bio veoma značajan, kao i lov. Bogatstvo prirode životinjskim svetom, reke pune ribe i udaljenost od glavnih omogućili su nesmetani život neolitskom čoveku za dva milenijuma. Kultni predmeti pokazuju da su praktikovali razne rituale vezane za promene u prirodi (smena godišnjih doba) kao i za večiti životni ciklus rađanja i umiranja.
Stanovnici neolitskog nasilja Stragara bavili su se zemljoradnjom, stočarstvom, lovom i ribolovom. Neolitski Stragari su centar kulture mlađeg kamenog doba nastalog kako pod uticajem migrantskih strujanja i naseljavanjem ovih prostora tako i značajnim dostignućima domaće populacije. Pogodan teren, plodno zemljište doprineli su tome da na području Trstenika stvori veliki broj antičkih naselja.[1]
Najzanimljiviji antički lokaliteti u opštini Trstenik se nalaze na niskim rečnim terasama, na desnoj obali reke Zapadna Morava u selima Ribnik, Počekovina (potesi Grabak i Selište) i Stopanja. Na levoj obali reke nalazi se lokalitet Šavran mala u Bogdanju, lokaliteti u Velikoj Drenovi su kod potesa Toponička reka i Panjak.
Na potesu Grabak u Počekovini je pronađen novac (od 2. do 4. veka), odlomci cigle i tegule, fragmenti keramike, fibule raznih oblika, ali i celi sudovi. Na osnovu ovih nalaza zaključeno je da je u pitanju višeslojni lokalitet naseljavan od antike sve do srednjeg veka. Tragove većeg rimskog objekta, najverovatnije vile tipa rustika, nalazimo i u selu Veluće – na potesu iznad istoimenog manastira i iznad današnje škole. I danas seljaci, koji obrađuju njive na tom potesu, nailaze na ulomke keramike, fragmente fibula i prstenja, rimski novac.
Selo Poljna, poznato po svom neolitskom nalazištu, na potesu Basat ima bogato antičko nalazište sa ostacima starih kućišta i grobovima gde su pronađene grivne i bakarni novac.
U trsteničkom selu Riđevštica, uz levu obalu reke Srebrnice, u blizini njenog izvorišta otkriveni su ostaci manjeg utvrđenja. Ovaj potes meštani zovu Gradac. Među njima postoji legenda da su „taj grad sazidali Latini i da im je tu bila livnica srebra“, te da su meštani, pored drugih vrednih nalaza, pronašli čak i jabuku od zlata. Utvrđenje, gde se razaznaju dve faze gradnje je elipsoidnog oblika, a sa jedne strane je izgrađen odbrambeni rov. Prilikom oranja, seljaci u podnožju Gradca, pronalaze ulomke keramike koji pripadaju kasnoantičkom periodu.
Utvrđenje Gradište (Grad) se nalazi u selu Donji Dubič, na nadmorskoj visini od 519 m. Zbog strmih strana na kojima je utvrđenje podignuto, ono ima dva nivoa. Prema navodima nekih ranijih istraživača, unutrašnjost gornjeg grada je bila ispunjena zidovima i popločana ciglom, a među najvrednijim nalazima su nakovanj, mali budak i polovina žrvnja, mada je bilo i vrednog (srebrnog) novca koji su seljaci nakon pronalaska prodavali. Utvrđenje Gradište je smešteno tako da gravitira ka dvema dolinama – ka uskoj dolini Ljubostinjske reke na zapadu i plodnoj širokoj dolini Riljačke reke na istoku. Mada ovo utvrđenje nije imalo neki veći strateški značaj, zbog legendi koje su ostale sačuvane u narodnom predanju može se pretpostaviti da je u pitanju manje vlastelinsko naselje.
Utvrđenje Jerinin grad u Grabovcu je najpoznatije trsteničko utvrđenje. Smešteno je na visu, uz samu levu obalu Zapadne Morave. Danas su na utvrđenju, pored zida dužine oko 500 m (koji je u gornjem delu širok 8 metara) i odbrambenog rova (dubine oko 4 metra), vidljivi ostaci dve kule, a unutar utvrđenja i tragovi manjih građevina. Ovo utvrđenje je, najverovatnije, živelo tokom vizantijskog perioda sve do 13. veka, jer ga bogati istorijski izvori 14. i 15. veka ne pominju.
Utvrđenje se nalazi na važnoj strateškoj tački, što mu je omogućavalo da kontroliše prelaz iz kraljevačke u kruševačku kotlinu, i uz nalaze na drugim antičkim lokalitetima, svedoči o razvijenom ekonomskom i trgovačkom životu duž kotline Zapadne Morave sve do 13. veka, odnosno do dolaska Turaka na ove prostore.
Najvredniji nalaz je, svakako, ilirsko–grčki šlem (5. vek pre Hrista) koji je dobro očuvan, poseduje pravougaoni otvor. Na čeonom delu šlema, nalazi se veći klinac, a na kaloti dva paralelna platična rebra na odstojanju. Šlem se čuva u Narodnom muzeju u Beogradu (inv.br.645/1).[2] Pronađen je 1870. godine na mestu starog Trstenika, na imanju Petra Živanovića. Danas nije moguće utvrditi odakle šlem potiče, ali neki arheolozi smatraju da je u pitanju Jerinin grad u Grabovcu.
Dva najpoznatija srednjovekovna manastira na teritoriji Opštine su Veluće i Ljubostinja.
Tokom starog veka oko Zapadne Morave živelo je ilirsko pleme Tribali. Rimljani su ove prostore osvojili u 1. veku nove ere. Iz rimskog perioda potiče kastrum na mestu Stražba, na desnoj obali reke, kao i nalazišta u selu Bučju, Donjem Dubiču i druga još nedovoljno istražena. Najveći doprinos kraju Rimljani su dali u 3. veku, kada je doneta vinova loza, čime je vinogradarstvo kroz vekove postalo jedna od najznačajnijih delatnosti stanovništva.
U srednjovekovnoj Srbiji, trstenički kraj pripadao je župama Morava i Levač. Prvi pisani pomen Trstenika, nalazi se u Lazarevoj povelji manastiru Ravanici iz 1381. godine, kojom je metoh Trstenik poklonjen ovom manastir. Iz srednjovekovnog perioda potiču i manastiri moravske arhitektonske škole, Ljubostinja i Veluće.
Godine 1427. Turci su osvojili Kruševac i oblast Trstenika. U dolini Zapadne Morave Osmanlije su izgradile tvrđavu Grabovac. Nakon konačnog pada Srpske despotovine 1459, Trstenik je postao značajna stanica za turske karavane. Prema opisu austrijskog potporučnika Paula Jozefa Mitesera, Trstenik je 1784. godine imao: “… 43 turske kuće, 17 hrišćanskih, 2 hana, 1 džamiju, 2 kafane, 2 pekare. Stanovništvo čine Turci, Cigani, Cincari i pokoji odrođeni Srbin.”[3] Tadašnji Trstenik se nalazio 2 km zapadno od sadašnjeg grada, u blizini sela Osaonica. Tokom borbi za prevlast nad Srbijom, koje su u 17. i 18. veku vodile Austrija i Turska, srpski narod se okrenuo ka Austrougarskoj carevini kao hrišćanskoj(mada katoličkoj državi). S druge strane, Austrougarska se trudila da propagandom privuče što veći broj Srba na svoju stranu, a velika pažnja je posvećena Trsteniku kao pograničnom turskom naselju. Za vreme austro-turskog rata, koji je poznat kao Kočina Krajina (1788–1791), sedište srpskih ustanika na čelu sa Kočom Anđelkovićem je bilo u manastiru Ljubostinja, gde je i pročitana proklamacija o dizanju naroda na ustanak protiv Turaka i gde su održavana savetovanja pobunjenih trsteničkih knezova. Nakon ugušenja Kočine Krajine, Turci su opustošili pobunjeni trstenički kraj. U godinama koje su usledile, Trsteničani su uzimali učešća u svakoj oružanoj akciji protiv Turaka, ali se nakon Drugog srpskog ustanka (1815) teritorija Trstenika našla podeljena između Srbije i Turske – reka Zapadna Morava je bila granica. Teritorija opštine Trstenik naći će se u sastavu Miloševe Srbije, tek 1833.
Posle dobijanja autonomije Kneževine Srbije, knez Miloš Obrenović je u periodu 1832-1838. naredio izgradnju novog naselja na desnoj obali Zapadne Morave. Sedamdesetih godina 19. veka Trstenik je dobio osnovnu školu, poštu, apoteku, banku i prvi parni mlin. Godine 1899. preko Zapadne Morave je izgrađen čelični most, a sledeće godine nova Crkva Svete Trojice. Pruga Stalać-Kraljevo je otvorena 1910.
Posle Prvog svetskog rata u gradu su sagrađeni novi objekti i veliki deo starog grada danas datira iz tog perioda. Nakon Drugog svetskog rata, Trstenik je doživeo značajan industrijski razvoj uz osnivanje fabrike hidrauličnih i pneumatskih sistema Prva petoletka. Tokom perioda sankcija u poslednjoj deceniji 20. veka grad je stagnirao. Poslednja decenija 20. veka je donela nove sukobe. U građanskom ratu tokom poslednje decenije 20. veka raspala se SFR Jugoslavija, a u NATO akciji iz 1999. godine, pored vojnih ciljeva stradali su i civilni objekti. Tako je 30. aprila 1999. bombardovan i srušen Gvozdeni most u Trsteniku, na svoj stoti rođendan.[4]
Ovde se nalaze Zavičajni muzej Trstenik, Katića kuća u Trsteniku i Kuća Ljubice Milosavljević.